بوروکراسی به گفته ماکس وبر عین عقلانیت است و زمانی که دولت- کشورها از دوران سنتی یا کاریزماتیک به عصر جدید وارد می‌شوند با قانون، سلسله مراتب، نقش‌ها و تخصص سیاست‌گذاری می‌کنند. بوروکرات‌ها نیز انسان‌هایی نخبه و متخصص هستند که مصلحت ملت و دولت را می‌دانند و با رویکردهای واقع‌گرایانه کشور را به سمت توسعه سوق می‌دهند.

ایران، دولت- کشور تداومی و دارای سنت تاریخی باشکوه، بهره‌مند از خردمندان سیاسی و اجتماعات انسانی همبسته‌ای است که مانع از ورود حکومت برای خلق دولت توتالیتر یا دولت شکننده شده‌اند.

شهروندان را می‌توان صاحبان کشور نامید که بسته به توانایی اقتصادی، سواد و دانش، تجربه سیاسی و برخورداری از حزب، تشکل و صنف می‌توانند در امور کشور نقش داشته باشند. روشنفکران و متفکران سیاسی اقشار واسطی هستند که از منظر دانش‌های سنتی، علوم جدید یا روایت‌های روشنگرانه سعی می‌کنند بر افکار عمومی و ذهن سیاستمداران اثرگذار باشند.

ناسیونالیسم اندیشه سیاسی مدرن برای کشورهای اروپایی بود تا بتوانند از زیر سایه قرون وسطی و سلطه امپراتوری‌های کلاسیک بیرون آیند.

ترکیه در راستای سیاست نوعثمانی‌گرایی به مناطقی که تحت نفوذ کردهای سوریه بود حمله کرد. حمله ترکیه به شمال سوریه و درگیری با کردهای آن منطقه با اهداف متعددی انجام شده است.

ذهنیت بشر دو هزار سال طول کشید تا از ذات‌انگاری مبتنی بر طلا، نقره و مس در انسان‌ها، یعنی اینکه چه کسی و چرا حکومت می‌کند، به سمت خلق مکانیسم‌های سیاسی یعنی چگونگی حکومت حرکت کرد. در چگونگی حکومت قوانین نوشته‌شده بر اساس روح‌القوانین، قرارداد اجتماعی در ساختار تفکیک قوای نهادهای سیاسی؛ توانست جلوی تبعیض، ظلم، استبداد و ناکارآمدی را بگیرد.

توسعه نتیجه سیاست‌گذاری است، برای بهبود جهان زیست و ارتقای کیفیت زندگی اجتماعی و سیاسی شهروندان. چه توسعه به‌صورت کمی و با تمرکز بر رشد طراحی شود و چه به شکل و محتوای کیفی یعنی توسعه پایدار، اگر نتواند نسبت خود را با محیطی که در آن اجرایی می‌شود تعریف کند، واکنش‌های ارتجاعی و گاهی درجا‌ زدن‌های طولانی به دنبال خواهد داشت.

بدون آنکه جایی ایستاده باشیم نمی‌توانیم نسبت خود را با گذشته و آینده تعیین کنیم. آنجا که ایستاده‌ایم وطن ما است و قلمرو سرزمینی به لحاظ شکلی و فرهنگی می‌تواند توسعه را جهت دهد. هرگونه ایستادن بر اساس قومیت، طایفه، فرقه، حزب، ایدئولوژی‌های جهان‌وطنی و توهمات فردی باعث می‌شود مسیر توسعه همچون کشتی بی سکان و بی‌جهتی باشد که تنها برای بقا در بهترین حالت تعادل خویش را حفظ می‌کند.

وزارت خارجه، اولین نهاد بوروکراتیک ایران است که در دوره قاجاریه تاسیس شده و در مقاطع حساس، استقلال و منافع ملی کشور را حفظ کرده است.

مطالبات شهروندان و خرد سیاسی حکمرانان معمولا از بی‌شمار موضوعی که در ورودی سیستم سیاست‌گذاری قرار می‌گیرد، براساس فیلترهای ایدئولوژیک و نوع شبکه قدرت برخی را به‌عنوان موضوعات دارای اولویت مشخص می‌سازد. براساس بودجه، نیروی انسانی، فلسفه حاکم بر سیستم سیاست‌گذار و نحوه چینش قوای سه‌گانه، طراحی سیاست نیز صورت می‌گیرد و به نهادهای عمومی برای اجرا ابلاغ می‌شود.

اقتصادنیوز: کشور به کدام سمت در حال حرکت است؟ آیا براساس کارویژه‌های قانون اساسی ایران کارآمدی دولت‌ها و رضایت و رفاه شهروندان حاصل شده است؟ مطابق با هدف سند چشم‌انداز در سال ۱۴۰۴ در جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در منطقه خواهیم بود؟ براساس برنامه ششم توسعه وضعیت حاصل‌شده در تولید شغل، توزیع متناسب جمعیت، کاهش فاصله دهک‌ها، تولید ناخالص داخلی و... چه خواهد بود؟

عینک مدرن در روزگار معاصر به چشم نخبگان کشورهای مختلف درآمد تا بتوانند با آن واقعیت‌ها را بهتر ببینند. چشم سنتی ایرانیان که میراث ملی سنگین تداومی داشت به هنگام اتخاذ عینک مدرن انواعی از عینک‌های پدیدارشناسانه، اگزیستانسیالیستی، مارکسیستی و پست‌مدرن را انتخاب کرد که نه‌تنها باعث دقت و سنجش بهتر واقعیت نشد، بلکه حتی چشم سنتی خویش را نیز کبود ساخت.

در سیاست‌گذاری و نوشتن برنامه‌های اجرایی برای رسیدن به هدف‌های تعیین شده علاوه‌بر بودجه، نیروی انسانی و تکنولوژی، زمان جایگاه مهمی دارد. بخشی از عدم موفقیت‌ها و ناکامی‌های سیاست‌گذاری در ایران به علت بی‌توجهی به موضوع زمان است. زمان سازه‌ای ذهنی است که از منظرهای مختلف تحلیل می‌شود. ساعت، گذر ثانیه‌ها، برهه‌ای از عبور رویدادها و وصل شدن رخدادها، حلقه‌های مفهومی زمان هستند.

اندیشه‌های تخیلی و توهمی که گمان می‌رفت اهمیتی نداشته باشند، از منظرهای فرقه‌ای، قبیله‌ای، سوسیالیستی و پست‌مدرنیستی در ایران معاصر رواج یافت. آن‌چنان گزاره‌های پوچ این اندیشه‌ها در ایران ریشه دواند که ابتدا خرده روشنفکران و سپس عقلانیت مملکت‌داری و پس از آن فرهنگ عمومی جامعه را در اختیار گرفت.

نخست‌وزیر ژاپن به ایران می‌آید تا به‌عنوان کشوری توسعه‌یافته که به لحاظ سنتی و تاریخی همدل ایران و به لحاظ اقتصادی و استراتژیک متحد آمریکا است، بتواند تنش میان ایران و آمریکا را کاهش دهد. آمریکا از برجام خارج شد، نزد دولت و ملت ایران به‌عنوان کشوری بدعهد و غیرقابل اعتماد شناخته شد، تا آخرین حد ممکن تحریم‌های اقتصادی انجام داد، شبکه تبلیغات سراسری با همکاری کشورهای منطقه علیه ایران راه انداخت و نیروی نظامی ایران را تروریست اعلام کرد.

در همه کشورهایی که به توسعه دست یافته‌اند و در شاخص‌های حکومت قانون، مسوولیت‌پذیری، شفافیت، آزادی، اشتغال، تولید ناخالص داخلی، بهداشت، آموزش و فرهنگ مدنی رتبه‌های بالایی دارند الزامات دولت کشور ملی رعایت شده است. در ایران نخبگان و سیاستمداران چپ و راست اغلب سعی می‌کنند با بی‌توجهی به عناصر عقلانیت و هزینه کردن از دولت ملی به هر شکل ممکن در قدرت باقی بمانند.

نزدیک یک ماه است که کتابی در مورد حکومت‌داری در اندیشه سیاسی ایران نوشته‌ام. تایید شده و قرار است به زودی چاپ شود، اما وقتی به صدای مردم، تنگناهای دولت و وضعیت کنونی کشورم نگاه می‌اندازم، دستم به کارهای علمی که رزومه می‌شود، نمی‌رود و می‌گویم باید برای افکار عمومی بنویسم شاید دولتمردی، سیاستمداری، حزبی، صنفی یا مشاوری اندک تاثیری پذیرفت و کمی به بهبود اوضاع کمک کرد.

آمریکا در یک حرکت خلاف عرف و منطق، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران را در لیست گروه‌های تروریستی قرار داد و ایران نیز در اقدامی متقابل نیروهای نظامی آمریکا در منطقه را تروریست نام نهاد. پرسش این است که سیاست‌های بعدی ایران و آمریکا چیست؟ آیا دو کشور به سمت برخوردهای نظامی و جنگ حرکت می‌کنند؟ رفتار کشورهای همسایه و قدرت‌های بین‌المللی چه خواهد بود؟

​برخی رویدادها و حوادث ابعادی خارج از توان کشور دارند و به راحتی قابل‌سیاست‌گذاری نیستند. جنگ، وبا، سیل، زلزله، طاعون، شورش فراگیر و خشکسالی موضوعاتی هستند که طبیعی و خارج از اراده انسان‌ها جلوه می‌کنند و بشر بدون تکنولوژی و سیاست‌گذاری‌های بلندمدت توان پیش‌بینی و کنترل آنها را ندارد.

می‌دانیم فساد مانع توسعه است و اختلاس و رشوه سیاست‌ها را ناکارآمد می‌کند. باور داریم بخش خصوصی هدررفت سرمایه کمتری دارد و به این نتیجه رسیده‌ایم که باید موازی‌کاری نباشد و در یک جهت براساس تفکیک قوا، سیاست عمومی را به جریان انداخت. کارگزاران کارشناسی داریم که چرخه سیاست‌گذاری عمومی را می‌شناسند و همه تصمیم‌گیران از الزام دولت الکترونیک می‌گویند.

​شهروندان با مطالبات فراوان، هر یک براساس اعتقادات و پایگاه طبقاتی و صنفی که دارند سعی می‌کنند آنها را به‌عنوان اولویت‌های سیستم سیاسی مطرح سازند. سیستم سیاسی ایران منطق خاصی را در هسته سخت قدرت که برآمده از ایدئولوژی، سیاستمداران و بدنه بوروکراتیک است دنبال می‌کند؛ به‌نحوی‌که نوع خاصی از مطالبات به راحتی در ورودی سیستم برای پردازش و اجرا قرار می‌گیرد.

​ایران یکی از کشورهایی است که سابقه نوشتن برنامه توسعه و سند راهبردی و چشم‌انداز دارد به نحوی که ۱۲ برنامه قبل و بعد از انقلاب را تجربه کرده است. از ۱۲ برنامه تنها سه برنامه به بخشی از اهداف خود دست پیدا کردند اما در بقیه به اهدافی که مشخص کرده‌ایم دست پیدا نکردیم. چرا سندچشم‌انداز، برنامه توسعه و سیاست‌نویسی راهبردی در ایران به این روز افتاده است و سوابق شکست‌خورده فراوانی در این زمینه داریم؟

​در ماه گذشته دو نقل قول از رئیس‌جمهور مطرح شد که عالمان علم اقتصاد و پژوهشگران محیط زیست را خطاب قرار دادند و عنوان کردند کشور نیاز به توسعه دارد و نمی‌توان به فرمول‌های علمی و هنجارهایی که دانشمندان در مقاله‌ها تولید کرده‌اند اعتماد کرد. این جملات باعث دلخوری دانشگاهیان و جامعه علمی به‌طور عام و اندیشمندان اقتصادی و محیط زیست کشور به طور خاص شد.

هر سخنی که زیاد تکرار شود اغلب کلیشه‌ای است که در آن یا اشتباه وجود دارد یا اینکه بخش‌هایی از واقعیت نادیده گرفته شده است. کلیشه اینکه دانشجویان فعلی بی‌انگیزه، غیر‌سیاسی، بی‌تفاوت و دارای سرمایه اجتماعی کمی هستند در کشور به مناسبت ۱۶ آذر در تحلیل‌ها تکرار می‌شود. فعالان سیاسی قدیم و دانشجویان سابق از قهرمان‌گرایی‌ها و دستاوردهای خود می‌گویند و نسل جدید را نقد می‌کنند.

​ایران چهارراه است؛ یعنی در موقعیتی قرار گرفته که محل عبور ارتش‌ها، افکار، جمعیت‌ها و تمدن‌های شرقی و غربی است. این وضعیت باعث شده تنوعی از قومیت‌ها و فرقه‌ها در ایران وجود داشته و به لحاظ طبیعی باید گسست‌های تاریخی فراوانی خلق شده باشد. با همه تنوع، ایران وحدت تاریخی و پیوستگی ملی دارد که از عهد باستان تاکنون تداوم داشته است. به‌عنوان مثال نام ماه‌های ایرانی همان امشاسپندان فرهنگ مزدایی است.

​سیاست خارجی ایران در قبال افغانستان و عراق نیاز به برنامه‌ریزی‌های کارآمد دارد. ایران اشتراکات زبانی و مذهبی با این دو کشور دارد و باید تا حد ممکن تنش‌زدایی انجام دهد و هر گونه اختلاف را حل و فصل کند. اما این‌گونه سیاست‌گذاری نباید براساس بی‌برنامگی، فراموش‌کاری و رویه‌های سنتی باشد، بلکه باید حرفه‌ای پیش برود و بر قالب گفتمانی سنتی و غیرقابل اتکا بنا نشود.

​ماکیاولی جمله‌ای دارد با این عنوان که از کشور باید به نام یا به ننگ دفاع کرد. آنکه سودای دفاع از منافع ملی ایران را دارد و حاضر است جانش را برای کشور بدهد قابل ستایش است و شهروندان ایران همیشه روحیه ملی داشته‌اند و نسبت به وضعیت‌های بین‌المللی که در مورد سرزمین و منافع کشور است با تعهد ملی نگریسته‌اند.

​امسال هزارمین سالگرد تولد خواجه نظام‌الملک طوسی وزیر خردمندی است که سی سال توانست در عمل و نظر آبادانی کشور را رقم زند. یادگاری جهانی به نام سیرالملوک از او به زبان فارسی به جا مانده که در ادامه سعی می‌شود براساس تحلیل لئواشتراوس مفسر فلسفه سیاسی، منولوگ‌های (تک‌گویی‌های) کتاب به روش دیالوگ (گفت‌وگو با زمان حاضر) برای حل مشکلات امروز دولت و ملت بازگویی شود.

​سیاست خارجی یعنی جهت‌گیری‌هایی که دولت در سطح منطقه و بین‌الملل انجام می‌دهد تا در محیط پرهرج‌ومرج جهان بتواند با رویکرد واقع‌گرایانه منافع ملی کشور را حفظ کند. ایران در چهارراه استراتژیکی قرار گرفته است که نمی‌تواند منزوی و برکنار از تحولات بین‌الملل باشد. وجود منابع نفت و گاز، استقرار در خاورمیانه، منازعات اعراب و اسرائیل، تلاش برای هژمونیک شدن در منطقه از سوی ترکیه، عربستان و اسرائیل، دلیل چنین داوری است.

می‌نویسم برای آیندگان که نگویند ظلم و بی‌عدالتی را دیدی اما دم برنیاوردی. قرار نیست همه به فکر منافع خود باشند یا از صنف خود دفاع کنند و در نهایت ژست روشنفکرانه بگیرند و دولت و حاکمیت را نقد کنند. گاهی باید رویه‌ها، قوانین و موضوعات ریز و جزئی زندگی روزمره را که به حالت بدیهی فرض شده است، مورد چالش قرار داد و برایش راهکار ارائه داد.